Prace nad ustaleniem strat ludności rozpoczęły się już w czasie wojny. W marcu 1943 r. Delegatura Rządu RP na Kraj oceniała straty ludności żydowskiej na niemal 3 mln osób, a liczbę Polaków przymusowo "pracujących" w III Rzeszy szacowano we wrześniu 1943 r. na ponad 2 miliony.

Według zestawienia strat opracowanego we wrześniu 1944 r. przez Ministerstwo Prac Kongresowych Rządu RP w Londynie, Polska straciła 4 mln 114 tys. obywateli, w tym 2 mln 481 tys. Żydów.
Pod koniec wojny, 6 stycznia 1945 r., zostało utworzone przez władze "nowej" Polski Biuro Odszkodowań Wojennych (BOW) przy Prezydium Rady Ministrów. Jego prace trwały do 1 kwietnia 1947 roku. Jednym z zagadnień, jakimi zajmowało się biuro, było ustalenie strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Jednakże przez długie lata, głównie ze względów politycznych, były one obarczone zasadniczymi błędami. Pierwsze powojenne sprawozdania w tej sprawie obejmowały bowiem straty ludności na terenach, które po II wojnie światowej znalazły się w granicach państwa polskiego. Połowa terytorium II Rzeczypospolitej została zajęta we wrześniu 1939 r. przez Armię Czerwoną, a jej obywatelom następnie nadano obywatelstwo sowieckie. Z tych ziem po wojnie do Polski "wróciła" praktycznie tylko Białostocczyzna, i to niecała. Dopiero zmiany po 1989 r. umożliwiły prowadzenie otwarcie prac nad ustaleniem strat na dawnych polskich Kresach Wschodnich. Oprócz strat ludności narodowości polskiej i żydowskiej zaczęto także uwzględniać w tych pracach straty innych mniejszości narodowych. A wyliczenia winny obejmować wszystkich mieszkańców w granicach sprzed 1 września 1939 roku. Przynajmniej do lipca 1944 r., kiedy to PKWN zawarł porozumienie z rządem ZSRS.
Tak szeroko zakreślony temat programu zmusza nas do podjęcia przeglądu dotychczasowych ustaleń w zakresie:
1. Strat bezwzględnych (zabitych, zmarłych) ludności państwa polskiego w latach II wojny światowej;
2. Strat względnych narodu polskiego (wywiezionych, deportowanych, emigracji);
3. Strat wśród mniejszości narodowych (zmiana granic państwa);
4. Wpływ II wojny światowej na wielkość liczby ludności w państwie polskim (przesiedlenia, zmiany granic).
Mówiąc o ogólnym bilansie strat ludnościowych Polski w okresie II wojny światowej, trzeba przywołać publikację Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów z 1947 r. pt. "Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945". W tym wydawnictwie podano ogólną liczbę zgonów (utrat życia) - 6 mln 028 tys. osób (w tym ok. 3 mln Żydów). Trzeba jednak zaznaczyć, iż do obliczeń strat biologicznych brano pod uwagę jedynie ludność narodowości polskiej i żydowskiej, zwłaszcza w odniesieniu do Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Stąd wynika konieczność zajęcia się obliczeniem strat ludności państwa polskiego w granicach z 1939 r. narodowości białoruskiej, litewskiej, ukraińskiej, ale także... niemieckiej.
Straty ogólne
Ponieważ podawana w 1947 r. przez BOW liczba ogólna strat ludności jest nadal utrzymywana w literaturze, przywołajmy te wyliczenia (tabela 1.).
Tabela 1. Przyczyny zgonów ludności według BOW
Wyszczególnienie strat w ludziach |
Liczba osób w tysiącach |
% |
1. Wskutek bezpośrednich działań wojennych: |
|
|
a) straty wojska |
123 |
2,0 |
b) straty ludności cywilnej |
521 |
8,7 |
ogółem |
644 |
10,7 |
2. Wskutek terroru okupanta: |
|
|
a) ofiary obozów zniszczeń, pacyfikacji, egzekucji, likwidacji gett itp. |
3577 |
59,3 |
b) ofiary więzień, obozów i in. miejsca odosobnienia (śmierć na skutek epidemii, wycieńczenia, złego obchodzenia się itp.) |
1286 |
21,3 |
c) zmarli poza obozami i więzieniami w następstwie doznanych ran, okaleczeń, nadmiernej pracy itp. |
521 |
8,7 |
ogółem |
5384 |
89,3 |
Razem |
6028 |
100 |
Źródło: Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945.
Powyższe dane zostały skorygowane przez komisję pracującą przy Ministerstwie Finansów w latach 1949-1951. Komisja ta liczbę ofiar śmiertelnych określiła na 5 mln 085 tys. osób. Polaków według tych wyliczeń zginęło 1 mln 706,7 tys., a Żydów - 3 mln 378 tysięcy. Zwraca uwagę ponowne rozważanie strat jedynie dwóch grup narodowościowych, z pominięciem pozostałych mniejszości (tabela 2.).
Tabela 2. Przyczyny strat śmiertelnych według raportu z 1951 r.
Przyczyna śmierci |
Liczba w tys. |
% |
Działania wojenne |
550,0 |
10,7 |
Morderstwo |
3000,7 |
57,3 |
Więzienia i obozy |
1083,0 |
21,3 |
Praca przymusowa |
274,0 |
5,4 |
Wycieńczenie |
168,0 |
3,3 |
Razem |
5084,7 |
100 |
Źródło: Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, t. II: Dokumenty, red. S. Dębski, W.M. Góralski, Warszawa 2004, s. 57.
Weryfikacja "w dół" pierwotnych, powojennych ustaleń następowała także w opracowaniach sporządzanych dla Organizacji Narodów Zjednoczonych. W pracach tych liczbę strat Polaków utrzymano na poziomie ustalonym przez BOW w wysokości 2,6 miliona, natomiast straty Żydów polskich obniżono z 3,4 do 3,2 miliona, co doprowadziło do obniżenia całkowitych strat ludności Polski z 6 do 5,8 miliona. Warto jednak za Andrzejem Gawryszewskim podkreślić, iż szacunek ten nie obejmuje strat całej ludności II Rzeczypospolitej. W wyniku uwzględnienia strat, jakie poniosły mniejszości narodowe nieuwzględniane przez BOW, należałoby dodać około 800 tys. osób.
W roku 1968 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przeprowadziła ankietyzację całego terytorium Polski. Opracowany z ankiet materiał został opublikowany przez GKBZHwP, jednakże nie zmieniło to w niczym oficjalnie utrzymywanych danych odnośnie do strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Dodajmy, że wyliczenia BOW utrzymała także powołana w 1970 r. Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich działająca formalnie do 30 czerwca 1974 roku.
Podobne do BOW wyliczenia, choć już nieco zmodyfikowane, przedstawił w 1993 r. Czesław Łuczak (tabela 3.).
Tabela 3.
Straty |
Liczba osób w tys. |
Bezpośrednia i pośrednia eksterminacja władz hitlerowskich |
5100 |
Polegli w bezpośrednich działaniach wojennych (bez strat w Powstaniu Warszawskim) |
450 |
Razem |
5500 |
Zamordowani i zmarli poza granicami (ZSRS, III Rzesza) |
500 |
Zmarli w innych krajach |
2 |
Ogółem |
6000 |
Źródło: C. Łuczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, Poznań 1993, s. 683.
Ogólne zestawienie strat ludności II Rzeczypospolitej, w rozbiciu na poszczególne narodowości, przedstawił również C. Łuczak (tabela 4.).
Tabela 4.
Polacy zabici lub zmarli w wyniku eksterminacji niemieckiej i bezpośrednich działań wojennych na ziemiach okupowanych przez III Rzeszę |
około 1 500 000 |
Polacy zabici lub zmarli na Kresach Wschodnich |
około 500 000 |
Straty ludności żydowskiej |
około 2 900 000 |
Straty wśród mniejszości narodowych |
około 1 000 000 |
Razem |
około 6 000 000 (5 900 000) |
Źródło: C. Łuczak, Szanse i trudności bilansu demograficznego Polski w latach 1939-1945, "Dzieje Najnowsze" 1994, nr 2, s. 9-14.
Ponieważ w powyższej tabeli C. Łuczak podaje liczbę około 500 tys. Polaków zabitych lub zmarłych na Kresach Wschodnich, należy zwrócić uwagę na opracowanie zatytułowane "Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich", gdzie widnieją następujące dane (tabela 5.).
Tabela 5.
Lp. |
Rodzaj represji |
Wiarygodna liczba represjonowanych ustalona w badaniach |
Liczba represjonowanych imiennie zweryfikowana przez "Indeks" |
Przybliżona liczba represjonowanych możliwa do imiennego zweryfikowania przy obecnie dostępnych źródłach |
I. |
Jeńcy wojenni i internowani |
45 387 |
41 457 |
42 763 |
1. |
Jeńcy rozstrzelani (Katyń, Charków, Twer) |
14 587 |
14 463 |
14 463 |
2. |
Jeńcy i internowani przebywający w niewoli do sierpnia 1941 r. |
26 200 |
25 115 |
25 500 |
3. |
Jeńcy zmarli i zaginieni |
2 300 |
1 785 |
2 300 |
4. |
Zwolnieni, przekazani Niemcom 1940-1941 |
2 300 |
94 |
500 |
II. |
Aresztowani na Kresach Wschodnich |
110 000 |
14 505 |
24 106 |
1. |
Aresztowani na terenie tzw. Zachodniej Ukrainy |
65 000 |
7 261 |
15 000 |
2. |
Aresztowani na terenie tzw. Zachodniej Białorusi |
43 000 |
7 106 |
15 000 |
3. |
Aresztowani na terenie Litwy |
2 000 |
138 |
2 000 |
III. |
Deportowani |
320 000 |
9 171 |
170 000 |
1. |
Deportowani 10 lutego 1940 r. |
96 000 |
2 900 |
96 000 |
2. |
Deportowani 13 kwietnia 1940 r. |
61 000 |
0 |
7 000 |
3. |
Deportowani w czerwcu 1940 r. |
79 000 |
6 220 |
60 000 |
4. |
Deportowani w czerwcu 1941 r. |
40 000 |
51 |
7 000 |
IV. |
Aresztowani 1941-1944 |
3 000 |
239 |
300 |
V. |
Internowani 1944-1945 |
42 000 |
20 178 |
24 000 |
VI. |
Aresztowani i deportowani 1944- |
50 000 |
5 690 |
20 000 |
|
Razem |
570 387 |
91 240 |
281 169 |
Źródło: S. Ciesielski, W. Materski, A. Paczkowski, Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warszawa 2002, s. 33. Zob. Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959. Atlas ziem Polski, red. W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Warszawa 2008.
Jak widzimy, straty te dotyczą represji sowieckich, ale nie wszystkich. Brak tutaj wyliczenia strat powstałych w wyniku starć oddziałów partyzantki polskiej z oddziałami sowieckimi, strat wynikających z krwawego konfliktu polsko-ukraińskiego czy może mniej krwawego, ale przynoszącego konkretne straty, i to po obu stronach, polsko-litewskiego. Badanie tych strat trwa, a liczby podawane przez różnych autorów są zasadniczo rozbieżne.
Niezwykle ważnym zagadnieniem jest ustalenie wielkości strat bezwzględnych (zgonów) wśród ludności poddanej różnorodnym represjom (deportacje, aresztowania). W odniesieniu do lat 1939-1941 możemy podać, iż np. w obwodzie archangielskim na 56 tys. 153 osadzonych tam Polaków do końca czerwca 1941 r. zmarło 3906 osób (tj. 6,95 proc.). Obliczono, iż roczny wskaźnik umieralności dla osadników wynosił 5,9 proc., a dla bieżeńców - 2,6 procent. Jak pisze Aleksander Gurjanow, dane te "nie odbiegają od średnich rocznych wskaźników umieralności osadników i bieżeńców we wszystkich regionach ich osiedlenia w ZSRR". Według danych statystycznych, w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich zostało deportowanych 462-490 tys. osób, z których zmarło ponad 16 tysięcy.
Należy jednak zauważyć, iż liczba obywateli deportowanych w głąb ZSRS od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. jest podawana nadal w bardzo dużym rozróżnieniu. Niektóre publikacje mówią o 980 tys. - 1 mln 080 tys. deportowanych.
Straty sił zbrojnych
Jako pierwsze zostały podane straty wojska, które zostały poniesione wskutek bezpośrednich działań wojennych. Ich rozkład, według autorów opracowania z 1947 r., przedstawiał się następująco (tabela 6.).
Tabela 6. Przyczyny strat osobowych Wojska Polskiego w latach II wojny światowej
|
Zabitych |
Rannych |
Zaginionych |
Ogółem |
1. Kampania wrześniowa 1939 r. |
66 300 |
133 700 |
420 000 |
620 000 |
2. I Armia na Wschodzie |
6 275 |
12 552 |
- |
18 827 |
3. II Armia na Wschodzie |
7607 |
15 212 |
- |
22 819 |
4. Oddziały we Francji i Norwegii 1940 rok |
2 079 |
4 154 |
- |
6 233 |
5. Oddziały przy boku Wielkiej Brytanii |
(7 917) |
(12 988) |
(760) |
(21 665) |
a) Brygada Karpacka (Tobruk) |
122 |
468 |
11 |
601 |
b) II Korpus |
2 197 |
8 737 |
264 |
11 198 |
c) I Dywizja Pancerna |
1 014 |
3 595 |
305 |
4 914 |
d) I Samodz. Brygada Spadochronowa |
66 |
159 |
179 |
404 |
e) Lotnictwo |
3 000 |
- |
- |
3 000 |
f) Marynarka Wojenna |
1 500 |
- |
- |
1 500 |
g) Inne |
18 |
29 |
1 |
48 |
6. Powstanie Warszawskie |
13 000 |
28 000 |
- |
41 000 |
7. Walka Podziemna |
20 000 |
30 000 |
- |
50 000 |
Ogółem |
123 178 |
236 606 |
420 760 |
780 544 |
Źródło: Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945.
Dane zawarte w tabeli 6. muszą zostać zweryfikowane w oparciu o liczne opracowania wydane po jej opracowaniu. W 1989 r. Stefan Zwoliński ustalił, że w regularnych jednostkach wojskowych oraz w konspiracji zginęło 239,8 tys. żołnierzy. Wystarczy przytoczyć wyliczenia podawane przez Tadeusza Paneckiego (tabela 7.).
Tabela 7. Straty osobowe Wojska Polskiego w latach II wojny światowej
|
Zabici |
Ranni |
Zaginieni |
W niewoli |
Ogółem |
Kampania polska 1939 r. |
95-97 tys. |
130 tys. |
|
420 tys. + 230 672 |
876 tys. |
Pozostałe działania wojsk regularnych |
33 256 |
42 666 |
8 548 |
29 385 |
113 855 |
Powstanie Warszawskie |
18 tys. |
25 tys. |
|
17 443 |
60 443 |
Razem |
147 256 |
197 666 |
8 548 |
697 500 |
1 050 298 |
Źródło: T. Panecki, Wysiłek zbrojny Polski w II wojnie światowej, WPH 1995, nr 1-2, s. 13, 18.
Porównując liczby z obu tabel, widać liczne różnice. Pierwszą z nich jest liczba strat bezwzględnych (zabici, zmarli z ran, trwale zaginieni bez wieści) w kampanii polskiej 1939 roku. Występują tu liczby: 66 300 - BOW, ponad 70 tys. - C. Łuczak, 95-97 tys. - T. Panecki. Niewątpliwie liczba podawana przez BOW jest zaniżona, skoro na cmentarzach w Polsce jest 70 tys. 520 grobów żołnierzy z kampanii polskiej 1939 r., a na Kresach Wschodnich takich grobów jest jeszcze co najmniej 964. Liczba żołnierzy polskich, którzy ponieśli śmierć z rąk Armii Czerwonej we wrześniu 1939 r., jest szacowana od kilku tysięcy - C. Łuczak, do 17-19 tys. - T. Panecki. Wymaga dalszych badań liczba zmarłych z ran.
Niewątpliwie trudniejszym zadaniem jest obliczenie strat poniesionych w czasie walki zbrojnej w okupowanym kraju. Autorzy sprawozdania BOW przedstawili je następująco: 20 tys. zabitych, 30 tys. rannych. Wojskowy Instytut Historyczny straty żołnierzy podziemia obliczył na 200 tys. zabitych i aresztowanych, w tym 62 tys. z AK.
Straty ludności cywilnej
Straty ludności cywilnej, będące wynikiem bezpośrednich działań wojennych, w okresie wojny podawane są w bardzo dużym rozróżnieniu: od 521 tys. - BOW, do 365 tys. (ok. 200 tys. + 165 tys.) - C. Łuczak. W tym drugim wypadku mamy podsumowane jedynie straty ludności cywilnej z 1939 r. i Powstania Warszawskiego. Brak tutaj liczby strat tej ludności w wyniku działań wojennych na innych frontach, zwłaszcza z okresu 1944-1945. Wysokość strat ludności cywilnej w Powstaniu Warszawskim jest podawana bardzo różnie, w ostatnich latach na najwyższym poziomie około 250 tys. ludności określił te straty PWN. Natomiast Władysław Bartoszewski określa straty ludności cywilnej na mniej więcej 150 tys. zabitych, z czego około 50 tys. miało zginąć w wyniku nalotów niemieckich, "ponad 40 000 mężczyzn, kobiet i dzieci wymordowały na Woli, Ochocie, Starym Mieście i Czerniakowie oddziały Reinefartha, Dirlewangera i Schmidta, tysiące - w alei Szucha - formacje policyjne podległe Geiblowi i Hahnowi". Autorzy niemieccy przedstawiają straty ludności cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego w wysokości od 150 do 220 tysięcy.
Natomiast niewątpliwie najtrudniejszą rzeczą jest obliczenie strat ludności powstałych na skutek działalności represyjnej okupantów. Jeżeli chodzi o Niemców, to straty przez nich zadane podawane są w przedziale od 5 mln 100 tys. - C. Łuczak, do 5 mln 384 tys. - BOW.
Jednym z podstawowych zagadnień jest ustalenie liczby strat poniesionych w obozach koncentracyjnych. W największym z nich KL Auschwitz-Birkenau zginęło co najmniej 1 mln 100 tys. ludzi. Liczbę Polaków deportowanych do obozu KL Auschwitz ocenia się na 140-150 tys. osób, z czego 10 tys. nie zostało zarejestrowanych.
Do obozu na Majdanku zesłano co najmniej 275,5 tys. osób w 827 transportach, jakie zdołano ustalić. Z obozu wywieziono w latach 1942-1944 około 45 tys. osadzonych w 44 transportach, w tym 5,5 tys. na roboty do Rzeszy. Liczba osób, która zginęła w obozie, jest podawana od 235 tys. (w tym 110 tys. Żydów i 123 tys. osób innych narodowości) do 250 tysięcy. Całość zagadnienia, a zwłaszcza liczba ogólna osadzonych w obozie oraz liczba zamordowanych, wymaga dalszych badań.
W odniesieniu do obozu KL Gross-Rosen ogółem udało się dotąd ustalić nazwiska 72 tys. 452 więźniów. Zginęło tutaj około 40 tys. więźniów, jednakże tylko 13 tys. 262 z nich znalazło się w niedawnych publikacjach Państwowego Muzeum Gross-Rosen.
W obozie Stutthof od 2 września 1939 r. do 25 stycznia 1945 r. więziono około 110 tys. osób, z których zginęło około 65 tysięcy. Większość więźniów stanowili Polacy, a było ich około 50-60 tysięcy.
Mówiąc o obozach koncentracyjnych, nie można pominąć ważnej, choć wywołującej wiele emocji, publikacji poświęconej KL Warschau. Straty osobowe w tym obozie szacuje się na około 20 tys. osadzonych. Ta liczba ofiar budzi szereg kontrowersji wśród zwolenników publikacji sędzi Marii Trzcińskiej, która podaje, że w obozie zginęło 200 tys. osób.
Według ustaleń Czesława Łuczaka, do wszelkiego rodzaju obozów odosobnienia deportowano ponad 5 mln obywateli polskich (łącznie z Żydami i Cyganami). Z liczby tej zginęło ponad 3 miliony.
Przy dokonaniu obliczeń dotyczących więzień na terenie Generalnego Gubernatorstwa przyjęto, że przez każde z więzień śledczych podległych policji bezpieczeństwa, Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie, Radom, przeszło po 100 tys. więźniów, z których 37 tys. zginęło w egzekucjach, a o koło 60 tys. wywieziono do obozów koncentracyjnych. Dawałoby to liczbę 400 tys. osadzonych w więzieniach, 148 tys. zamordowanych w egzekucjach i 240 tys. zesłanych do obozów koncentracyjnych.
Próbę podliczenia ogólnych strat biologicznych obrazuje tabela 8.
Tabela 8. Straty ludności polskiej (Polaków) w tysiącach
Straty |
39/40 |
40/41 |
41/42 |
42/43 |
42/43 |
43/44 |
Razem |
Bezpośrednie straty wojenne |
360 |
|
|
|
|
183 |
543 |
Zamordowani w obozach i w pacyfikacjach |
75 |
100 |
116 |
133 |
82 |
|
506 |
Zmarli w więzieniach i obozach |
69 |
210 |
220 |
266 |
381 |
|
1 146 |
Zmarli poza obozami i więzieniami |
|
42 |
71 |
142 |
218 |
|
473 |
Zamordowani na ziemiach wschodnich |
|
|
|
|
|
100 |
100 |
Zmarli w innych krajach |
|
|
|
|
|
|
2 |
Razem |
504 |
352 |
407 |
541 |
681 |
270 |
2770 |
Źródło: K. Bajer, Zakres udziału Polaków w walce o niepodległość na obszarze państwa polskiego w latach 1939-1945, "Zeszyty Historyczne Stowarzyszenia Żołnierzy Armii Krajowej" (Kraków) 1996, nr 1, s. 14 (Tablica: Obliczenie liczby Polaków teoretycznie zdolnych do oporu wobec najeźdźców). Dane te zostały uzupełnione o wyliczenia z innych źródeł.
Niezależnie od podanych wyżej liczb warto zapoznać się z innymi źródłami strat ludności polskiej (tabela 9.).
Tabela 9. Straty względne narodu polskiego w tysiącach (wywiezieni, deportowani, emigracja)
Straty |
39/40 |
40/41 |
41/42 |
42/43 |
43/44 |
44/45 |
Razem |
Deportowani do ZSRS |
|
475 |
|
|
|
188 |
663 |
Wcieleni do Armii Czerwonej |
|
76 |
|
|
|
|
76 |
Wcieleni do Wehrmachtu |
|
|
200 |
|
|
50 |
250 |
Wywiezieni na roboty do ZSRS |
|
200 |
|
|
|
50 |
250 |
Przymusowi robotnicy w Niemczech |
448 |
319 |
609 |
275 |
246 |
|
18978 |
Aresztowani w ZSRS |
|
100 |
|
|
|
50 |
150 |
Prewencyjnie osadzeni w obozach koncentracyjnych |
|
10 |
15 |
15 |
30 |
68 |
138 |
Razem |
448 |
1180 |
824 |
290 |
276 |
406 |
3424 |
Źródło: K. Bajer, Zakres udziału Polaków w walce o niepodległość na obszarze państwa polskiego w latach 1939-1945, "Zeszyty Historyczne Stowarzyszenia Żołnierzy Armii Krajowej" (Kraków) 1996, nr 1, s. 17.
Dotychczasowe działania historyków i demografów doprowadziły do szacunkowego ustalenia, choć nie wolnego od sporych przybliżeń, strat biologicznych ludności państwa polskiego poniesionych w trakcie II wojny światowej. Następnym etapem powinno być sporządzenie, w oparciu o już istniejącą dokumentację oraz dotychczasowego publikacje, kartoteki mieszkańców Polski poległych, zamordowanych i zmarłych w latach 1939-1945.
Obok podstawowej bazy danych (kartoteki osobowej) winien być opracowany precyzyjny katalog obrazujący całość strat w rozbiciu na poszczególne ich przyczyny, dający wszakże możliwość bieżącego uzupełniania danych. Tym katalogiem winni posługiwać się zarówno historycy, jak i demografowie w dalszych pracach.
Dr Waldemar Grabowski, IPN Centrala