Według zestawienia strat opracowanego we wrześniu 1944 r. przez Ministerstwo Prac Kongresowych Rządu RP w Londynie, Polska straciła 4 mln 114 tys. obywateli, w tym 2 mln 481 tys. Żydów.
Pod koniec wojny, 6 stycznia 1945 r., zostało utworzone przez władze "nowej" Polski Biuro Odszkodowań Wojennych (BOW) przy Prezydium Rady Ministrów. Jego prace trwały do 1 kwietnia 1947 roku. Jednym z zagadnień, jakimi zajmowało się biuro, było ustalenie strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Jednakże przez długie lata, głównie ze względów politycznych, były one obarczone zasadniczymi błędami. Pierwsze powojenne sprawozdania w tej sprawie obejmowały bowiem straty ludności na terenach, które po II wojnie światowej znalazły się w granicach państwa polskiego. Połowa terytorium II Rzeczypospolitej została zajęta we wrześniu 1939 r. przez Armię Czerwoną, a jej obywatelom następnie nadano obywatelstwo sowieckie. Z tych ziem po wojnie do Polski "wróciła" praktycznie tylko Białostocczyzna, i to niecała. Dopiero zmiany po 1989 r. umożliwiły prowadzenie otwarcie prac nad ustaleniem strat na dawnych polskich Kresach Wschodnich. Oprócz strat ludności narodowości polskiej i żydowskiej zaczęto także uwzględniać w tych pracach straty innych mniejszości narodowych. A wyliczenia winny obejmować wszystkich mieszkańców w granicach sprzed 1 września 1939 roku. Przynajmniej do lipca 1944 r., kiedy to PKWN zawarł porozumienie z rządem ZSRS.
Tak szeroko zakreślony temat programu zmusza nas do podjęcia przeglądu dotychczasowych ustaleń w zakresie:
1. Strat bezwzględnych (zabitych, zmarłych) ludności państwa polskiego w latach II wojny światowej;
2. Strat względnych narodu polskiego (wywiezionych, deportowanych, emigracji);
3. Strat wśród mniejszości narodowych (zmiana granic państwa);

4. Wpływ II wojny światowej na wielkość liczby ludności w państwie polskim (przesiedlenia, zmiany granic).
Mówiąc o ogólnym bilansie strat ludnościowych Polski w okresie II wojny światowej, trzeba przywołać publikację Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów z 1947 r. pt. "Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945". W tym wydawnictwie podano ogólną liczbę zgonów (utrat życia) - 6 mln 028 tys. osób (w tym ok. 3 mln Żydów). Trzeba jednak zaznaczyć, iż do obliczeń strat biologicznych brano pod uwagę jedynie ludność narodowości polskiej i żydowskiej, zwłaszcza w odniesieniu do Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Stąd wynika konieczność zajęcia się obliczeniem strat ludności państwa polskiego w granicach z 1939 r. narodowości białoruskiej, litewskiej, ukraińskiej, ale także... niemieckiej.

Straty ogólne
Ponieważ podawana w 1947 r. przez BOW liczba ogólna strat ludności jest nadal utrzymywana w literaturze, przywołajmy te wyliczenia (tabela 1.).

Powyższe dane zostały skorygowane przez komisję pracującą przy Ministerstwie Finansów w latach 1949-1951. Komisja ta liczbę ofiar śmiertelnych określiła na 5 mln 085 tys. osób. Polaków według tych wyliczeń zginęło 1 mln 706,7 tys., a Żydów - 3 mln 378 tysięcy. Zwraca uwagę ponowne rozważanie strat jedynie dwóch grup narodowościowych, z pominięciem pozostałych mniejszości (tabela 2.).

Weryfikacja "w dół" pierwotnych, powojennych ustaleń następowała także w opracowaniach sporządzanych dla Organizacji Narodów Zjednoczonych. W pracach tych liczbę strat Polaków utrzymano na poziomie ustalonym przez BOW w wysokości 2,6 miliona, natomiast straty Żydów polskich obniżono z 3,4 do 3,2 miliona, co doprowadziło do obniżenia całkowitych strat ludności Polski z 6 do 5,8 miliona. Warto jednak za Andrzejem Gawryszewskim podkreślić, iż szacunek ten nie obejmuje strat całej ludności II Rzeczypospolitej. W wyniku uwzględnienia strat, jakie poniosły mniejszości narodowe nieuwzględniane przez BOW, należałoby dodać około 800 tys. osób.
W roku 1968 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przeprowadziła ankietyzację całego terytorium Polski. Opracowany z ankiet materiał został opublikowany przez GKBZHwP, jednakże nie zmieniło to w niczym oficjalnie utrzymywanych danych odnośnie do strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Dodajmy, że wyliczenia BOW utrzymała także powołana w 1970 r. Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich działająca formalnie do 30 czerwca 1974 roku.
Podobne do BOW wyliczenia, choć już nieco zmodyfikowane, przedstawił w 1993 r. Czesław Łuczak (tabela 3.).

Ogólne zestawienie strat ludności II Rzeczypospolitej, w rozbiciu na poszczególne narodowości, przedstawił również C. Łuczak (tabela 4.).

Ponieważ w powyższej tabeli C. Łuczak podaje liczbę około 500 tys. Polaków zabitych lub zmarłych na Kresach Wschodnich, należy zwrócić uwagę na opracowanie zatytułowane "Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich", gdzie widnieją następujące dane (tabela 5.).

Jak widzimy, straty te dotyczą represji sowieckich, ale nie wszystkich. Brak tutaj wyliczenia strat powstałych w wyniku starć oddziałów partyzantki polskiej z oddziałami sowieckimi, strat wynikających z krwawego konfliktu polsko-ukraińskiego czy może mniej krwawego, ale przynoszącego konkretne straty, i to po obu stronach, polsko-litewskiego. Badanie tych strat trwa, a liczby podawane przez różnych autorów są zasadniczo rozbieżne.
Niezwykle ważnym zagadnieniem jest ustalenie wielkości strat bezwzględnych (zgonów) wśród ludności poddanej różnorodnym represjom (deportacje, aresztowania). W odniesieniu do lat 1939-1941 możemy podać, iż np. w obwodzie archangielskim na 56 tys. 153 osadzonych tam Polaków do końca czerwca 1941 r. zmarło 3906 osób (tj. 6,95 proc.). Obliczono, iż roczny wskaźnik umieralności dla osadników wynosił 5,9 proc., a dla bieżeńców - 2,6 procent. Jak pisze Aleksander Gurjanow, dane te "nie odbiegają od średnich rocznych wskaźników umieralności osadników i bieżeńców we wszystkich regionach ich osiedlenia w ZSRR". Według danych statystycznych, w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich zostało deportowanych 462-490 tys. osób, z których zmarło ponad 16 tysięcy.
Należy jednak zauważyć, iż liczba obywateli deportowanych w głąb ZSRS od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. jest podawana nadal w bardzo dużym rozróżnieniu. Niektóre publikacje mówią o 980 tys. - 1 mln 080 tys. deportowanych.

Jako pierwsze zostały podane straty wojska, które zostały poniesione wskutek bezpośrednich działań wojennych. Ich rozkład, według autorów opracowania z 1947 r., przedstawiał się następująco (tabela 6.).

Dane zawarte w tabeli 6. muszą zostać zweryfikowane w oparciu o liczne opracowania wydane po jej opracowaniu. W 1989 r. Stefan Zwoliński ustalił, że w regularnych jednostkach wojskowych oraz w konspiracji zginęło 239,8 tys. żołnierzy. Wystarczy przytoczyć wyliczenia podawane przez Tadeusza Paneckiego (tabela 7.).

Porównując liczby z obu tabel, widać liczne różnice. Pierwszą z nich jest liczba strat bezwzględnych (zabici, zmarli z ran, trwale zaginieni bez wieści) w kampanii polskiej 1939 roku. Występują tu liczby: 66 300 - BOW, ponad 70 tys. - C. Łuczak, 95-97 tys. - T. Panecki. Niewątpliwie liczba podawana przez BOW jest zaniżona, skoro na cmentarzach w Polsce jest 70 tys. 520 grobów żołnierzy z kampanii polskiej 1939 r., a na Kresach Wschodnich takich grobów jest jeszcze co najmniej 964. Liczba żołnierzy polskich, którzy ponieśli śmierć z rąk Armii Czerwonej we wrześniu 1939 r., jest szacowana od kilku tysięcy - C. Łuczak, do 17-19 tys. - T. Panecki. Wymaga dalszych badań liczba zmarłych z ran.
Niewątpliwie trudniejszym zadaniem jest obliczenie strat poniesionych w czasie walki zbrojnej w okupowanym kraju. Autorzy sprawozdania BOW przedstawili je następująco: 20 tys. zabitych, 30 tys. rannych. Wojskowy Instytut Historyczny straty żołnierzy podziemia obliczył na 200 tys. zabitych i aresztowanych, w tym 62 tys. z AK.

Straty ludności cywilnej, będące wynikiem bezpośrednich działań wojennych, w okresie wojny podawane są w bardzo dużym rozróżnieniu: od 521 tys. - BOW, do 365 tys. (ok. 200 tys. + 165 tys.) - C. Łuczak. W tym drugim wypadku mamy podsumowane jedynie straty ludności cywilnej z 1939 r. i Powstania Warszawskiego. Brak tutaj liczby strat tej ludności w wyniku działań wojennych na innych frontach, zwłaszcza z okresu 1944-1945. Wysokość strat ludności cywilnej w Powstaniu Warszawskim jest podawana bardzo różnie, w ostatnich latach na najwyższym poziomie około 250 tys. ludności określił te straty PWN. Natomiast Władysław Bartoszewski określa straty ludności cywilnej na mniej więcej 150 tys. zabitych, z czego około 50 tys. miało zginąć w wyniku nalotów niemieckich, "ponad 40 000 mężczyzn, kobiet i dzieci wymordowały na Woli, Ochocie, Starym Mieście i Czerniakowie oddziały Reinefartha, Dirlewangera i Schmidta, tysiące - w alei Szucha - formacje policyjne podległe Geiblowi i Hahnowi". Autorzy niemieccy przedstawiają straty ludności cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego w wysokości od 150 do 220 tysięcy.
Natomiast niewątpliwie najtrudniejszą rzeczą jest obliczenie strat ludności powstałych na skutek działalności represyjnej okupantów. Jeżeli chodzi o Niemców, to straty przez nich zadane podawane są w przedziale od 5 mln 100 tys. - C. Łuczak, do 5 mln 384 tys. - BOW.
Jednym z podstawowych zagadnień jest ustalenie liczby strat poniesionych w obozach koncentracyjnych. W największym z nich KL Auschwitz-Birkenau zginęło co najmniej 1 mln 100 tys. ludzi. Liczbę Polaków deportowanych do obozu KL Auschwitz ocenia się na 140-150 tys. osób, z czego 10 tys. nie zostało zarejestrowanych.

Do obozu na Majdanku zesłano co najmniej 275,5 tys. osób w 827 transportach, jakie zdołano ustalić. Z obozu wywieziono w latach 1942-1944 około 45 tys. osadzonych w 44 transportach, w tym 5,5 tys. na roboty do Rzeszy. Liczba osób, która zginęła w obozie, jest podawana od 235 tys. (w tym 110 tys. Żydów i 123 tys. osób innych narodowości) do 250 tysięcy. Całość zagadnienia, a zwłaszcza liczba ogólna osadzonych w obozie oraz liczba zamordowanych, wymaga dalszych badań.

W odniesieniu do obozu KL Gross-Rosen ogółem udało się dotąd ustalić nazwiska 72 tys. 452 więźniów. Zginęło tutaj około 40 tys. więźniów, jednakże tylko 13 tys. 262 z nich znalazło się w niedawnych publikacjach Państwowego Muzeum Gross-Rosen.
W obozie Stutthof od 2 września 1939 r. do 25 stycznia 1945 r. więziono około 110 tys. osób, z których zginęło około 65 tysięcy. Większość więźniów stanowili Polacy, a było ich około 50-60 tysięcy.
Mówiąc o obozach koncentracyjnych, nie można pominąć ważnej, choć wywołującej wiele emocji, publikacji poświęconej KL Warschau. Straty osobowe w tym obozie szacuje się na około 20 tys. osadzonych. Ta liczba ofiar budzi szereg kontrowersji wśród zwolenników publikacji sędzi Marii Trzcińskiej, która podaje, że w obozie zginęło 200 tys. osób.
Według ustaleń Czesława Łuczaka, do wszelkiego rodzaju obozów odosobnienia deportowano ponad 5 mln obywateli polskich (łącznie z Żydami i Cyganami). Z liczby tej zginęło ponad 3 miliony.
Przy dokonaniu obliczeń dotyczących więzień na terenie Generalnego Gubernatorstwa przyjęto, że przez każde z więzień śledczych podległych policji bezpieczeństwa, Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie, Radom, przeszło po 100 tys. więźniów, z których 37 tys. zginęło w egzekucjach, a o koło 60 tys. wywieziono do obozów koncentracyjnych. Dawałoby to liczbę 400 tys. osadzonych w więzieniach, 148 tys. zamordowanych w egzekucjach i 240 tys. zesłanych do obozów koncentracyjnych.

Dotychczasowe działania historyków i demografów doprowadziły do szacunkowego ustalenia, choć nie wolnego od sporych przybliżeń, strat biologicznych ludności państwa polskiego poniesionych w trakcie II wojny światowej. Następnym etapem powinno być sporządzenie, w oparciu o już istniejącą dokumentację oraz dotychczasowego publikacje, kartoteki mieszkańców Polski poległych, zamordowanych i zmarłych w latach 1939-1945.
Obok podstawowej bazy danych (kartoteki osobowej) winien być opracowany precyzyjny katalog obrazujący całość strat w rozbiciu na poszczególne ich przyczyny, dający wszakże możliwość bieżącego uzupełniania danych. Tym katalogiem winni posługiwać się zarówno historycy, jak i demografowie w dalszych pracach.